De verwoestijning van Gaza

‘Om “de woestijn te laten bloeien“ moet er eerst woestijn gemaakt worden.’ Esha Guy Hadjadj leest over Forensic Architecture en de ecologische verwoesting van Gaza en ziet voortekenen: ‘Terwijl de Israëlische regering volgens de meeste berichtgeving geen plan heeft voor Gaza na de oorlog, wekken de satelietbeelden een andere indruk.’

Binnen een zekere kring – denk aan hoogopgeleiden met voelsprieten voor staatsgeweld, bonuspunten als ze als kind veel speurtochten deden – is Forensic Architecture meer dan een Londens onderzoeksinstituut. Het is een begrip, een gedroomde samenwerking tussen onderzoekers die verschillende disciplines combineren om onrecht in de wereld aan te kaarten.

Eyal Weizman, oprichter van het instituut, zocht aanvankelijk een manier om van architectuur een forensische onderzoeksmethode te maken. Een makkelijk voorbeeld: hoe kogelgaten in muren kunnen aangeven waar een schutter moet hebben gezeten. Via onder andere simulaties, interviews, satellietbeelden en verklaringen proberen de onderzoekers van Forensic Architecture zo na te gaan wat er precies gebeurde bij bijvoorbeeld de explosie in de haven van Beiroet, of het gekapseisde migrantenschip op de Middellandse Zee van vorig jaar. De resultaten van het onderzoek dienen vaak als bewijsmateriaal in rechtszaken.

Een belangrijk deel van Forensic Architecture’s aandacht gaat uit naar Israël/Palestina. Het instituutstelde onder meer vast dat de dood van de Palestijns-Amerikaanse journalist Shireen Abu Akleh in 2022 werd veroorzaakt door een Israëlische sluipschutter, voor wie haar persvest goed zichtbaar moet zijn geweest. Daarnaast hadden ze een sleutelrol in de onthulling van het Pegasus-schandaal uit 2021, toen bleek dat een Israëlisch bedrijf geavanceerde spionagesoftware verkocht aan diplomatieke bondgenoten als Marokko, Bahrein en Saoedi-Arabië. Deze software werd daar vervolgens ingezet om dissidenten en kritische journalisten te bedreigen of te vermoorden, zoals de Amerikaanse journalist Jamal Khashoggi.

Shourideh C. Molavi staat aan het roer van het onderzoek naar Palestina bij Forensic Architecture. Haar onlangs uitgebrachte boek Environmental Warfare in Gaza geeft een overzicht van de ecologische schade aan de Gazastrook in de afgelopen vijfenzeventig jaar. Voor Shourideh zijn landschappen ook ‘sociale en architectonische constructies’ die machtsverhoudingen voortbrengen, vastleggen en handhaven. Ze brengt het beste van de inmiddels beroemde werkwijze van het onderzoeksinstituut samen in een kort verslag van haar onderzoek.

De muur rond Gaza

Shourideh windt geen doekjes om het feit dat ze haar werk ziet als deel van de Palestijnse onafhankelijkheidsstrijd, en haar taalgebruik reflecteert haar politieke stellingname. Zo noemt ze 7 oktober bijvoorbeeld een opstand en gaat ze nauwelijks in op de spanningen tussen Palestijnse of Gazaanse facties, laat staan op de historische invloed van staten als Jordanië en Egypte op de situatie in Gaza. Zeker in het begin van het boek vliegt ze daardoor af en toe uit de bocht. Ze beweert bijvoorbeeld dat Gaza sinds de onafhankelijkheid van Israël in 1948 afgesloten is van de wereld. Deze politieke retoriek doet soms af aan haar overtuigingskracht, aangezien zij ook wel weet dat Gaza tot 1967 werd bezet door Egypte en dat de grens bij Rafah pas in 1982 ontstond na de vredesakkoorden met Egypte. Sterker nog, het was juist interessant geweest als ze had genoemd dat tijdens het korte bestuur van Mohamed Morsi in 2012 de grens tussen Rafah en Egypte altijd open was, omdat dat licht zou hebben geworpen op Egyptes rol in de bezetting van Gaza sinds de vredesakkoorden met Israël. Maar goed, het is ook niet haar doel om in een klein boekje alle ins en outs van de bezetting te bespreken. Haar focus ligt op het blootleggen van Israëls ecologische oorlogsvoering in Gaza, en daarin is ze zeer overtuigend.

Aanvankelijk wilde Shourideh het verdwijnen van de sinaasappelboomgaarden rond Gaza bestuderen. De Jaffa-sinaasappel, vernoemd naar de Palestijnse havenstad die nu deel uitmaakt van Tel Aviv, is wereldberoemd en vormt een duurzaam symbool voor de Palestijnse identiteit. Maar wat mensen vaak niet weten is dat ook het zuidelijke Gaza barstte van de sinaasappel-, olijf-, granaatappel- en amandelboomgaarden. Boomgaarden die door gericht Israëlisch beleid in enkele decennia nagenoeg verdwenen zijn.

Het belangrijkste wapen in de verwoesting van de Gazaanse citrus- en olijventeelt is de muur. Tussen 1970 en 1971 gebouwd, schermt het doorzichtige en zwaar gemilitariseerde hek Gaza af van de Palestijnse gebieden. Na het begin van de Tweede Intifada in 2000 implementeerde het Israëlische leger een bufferzone aan de Gazaanse kant van de muur. Deze bufferzone groeide en kromp in de loop der jaren van minstens honderd meter tot wel drie kilometer en van alles ertussen. Alles wat erbinnen viel, werd platgewalst, mettertijd maar liefst vijfendertig procent van Gaza’s landbouwgrond. Ten tijde van Shouridehs veldwerk, tussen 2016 en 2019, was de bufferzone driehonderd meter breed. De Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN meldde in februari van dit jaar dat de breedte van de bufferzone inmiddels een kilometer is.

Aan de rand van de bufferzone moeten bomen het ontgelden. Het Israëlische leger verwoest alle gewassen hoger dan tachtig centimeter zodat sluipschutters goed zicht kunnen houden op activiteiten voorbij de bufferzone. Het is een van de redenen waarom Gazanen zijn overgestapt van sinaasappelteelt op die van laaggroeiende gewassen als aardbeien, aubergines en de inmiddels beroemde watermeloen: het nieuwe symbool van Palestina.

Pesticiden als oorlogswapen

Volgens de Palestijnse Colonization & Wall Resistance Commission heeft Israël sinds 7 oktober bijna tienduizend bomen vernield of vergiftigd op de Westoever. Dat lijkt misschien een bijkomstigheid vergeleken met de minstens dertigduizend mensenlevens die verloren zijn op het moment van schrijven, maar het is een essentieel onderdeel van het Israëlische kolonisatiebeleid. Om Palestijns land te onteigenen, is verdrijven volgens Shourideh niet genoeg. Ook het landschap zelf moet transformeren in iets onherkenbaars, de bomen ontworteld om plaats te maken voor Israëlische wegen, nederzettingen of akkerbouw. Om ‘de woestijn te laten bloeien’ moet er eerst woestijn gemaakt worden. Niet alleen in de metaforische zin van een onbevolkt land, maar ook in een meer letterlijke zin: een braakliggend landschap dat wacht op Israëlische ploegen.

Op satellietbeelden van de muur rond Gaza is de Israëlische woestijnvorming goed zichtbaar. Waar Noord-Gaza in 1985 groen afsteekt bij de omliggende gebieden, zien we in 2014 dat de Israëlische kant van de muur groen is terwijl de Gazaanse kant vrijwel uitsluitend met stedelijk beton bedekt is. De verwoestijning van Gaza komt onder andere doordat het overgrote deel van het water naar Israëlische akkers is omgeleid, waardoor Gazanen steeds meer moeten overschakelen naar weerbare gewassen, die goed tegen zeewater kunnen. Citrusteelt vereist veel water, waardoor die niet meer levensvatbaar is en dus geen rendabele onderneming meer vormt.

De bufferzone is het duidelijkste voorbeeld van hoe Israëlisch beleid de Gazastrook in een woestijn verandert. Enkel stof en steen valt er te vinden in deze zone, vlak daarbuiten de laaggroeiende gewassen. Shourideh onderzoekt in het tweede deel van Environmental Warfare in Gaza hoe Israël pesticiden inzet als oorlogsmiddel. Het Israëlische leger besproeit met laag overvliegende vliegtuigen onaangekondigd Gazaanse akkers met hoge concentraties pesticiden (glyfosaat, oxyfluorfen en diuron). Via interviews, satellietbeelden, geolokalisatie en observatie van zieke gewassen bracht ze met Forensic Architecturede sproeipatronen van één sproeiactie in kaart. In een mum van tijd ontlaadt een vliegtuig verschillende keren de pesticiden in de bufferzone. Volgens Israëlische autoriteiten is dit noodzakelijk om de bufferzone te handhaven, maar Shouridehs onderzoek toont hoe de westwaartse wind deze pesticiden ver voorbij deze zone draagt, zodat gewassen tot wel driehonderd meter ten westen beschadigd raken.

Onverwachtse pesticidebesproeiing is maar een klein stukje van het verhaal, maar wel illustratief voor de apartheid die het land volgens meerdere ngo’s karakteriseert. Afhankelijk van waar je woont en wat voor achtergrond je hebt, kun je rekenen op ofwel regelmatige pesticidevergiftiging zonder compensatie (Gazanen), ofwel regelmatige pesticidevergiftiging met compensatie (Bedoeïenen in Israël) ofwel onvoorziene pesticidevergiftiging met ruimere compensatie (Joodse Israëli’s).

In het volle zicht

De bufferzone in Gaza is niet alleen een maatregel om de veiligheid van Israëliërs te beschermen, maar ook een bezettingswapen waarmee Israël zijn grip op Gaza bestendigt. Het zal dus niet verbazen dat het Israëlische leger sinds 7 oktober in naam van staatsveiligheid de bufferzone heeft opgerekt naar een kilometer, maar liefs zestien procent van het Gazaanse grondgebied. Alle woonwijken en akkers in dit gebied zijn met de grond gelijkgemaakt – een oorlogsmisdaad, volgens de Israëlische ngo B’tselem. Terwijl de Israëlische regering volgens de meeste berichtgeving geen plan heeft voor Gaza na de oorlog, wekken de satelietbeelden een andere indruk. Naast de bufferzone aan de oostkant van Gaza heeft het leger ook een ‘veiligheidscorridor’ gebouwd die van het hek tot aan de zee loopt. Deze Netzarim-corridor knipt Gaza in een noordelijk en zuidelijk deel en bestaat volgens +972 Magazine al uit communicatietorens, militaire infrastructuur en zelfs huisvesting. Vele Gazanen die naar Rafah zijn gevlucht, vrezen nu niet meer terug te kunnen keren naar hun thuis in het noordelijke deel van de strook.

Van de uitbreiding van bufferzones en kap ten behoeve van zichtlijnen voor sluipschutters tot illegale besproeiing en uiteenlopende compensatiebedragen; het zijn maatregelen die in hun veelvormigheid, subtiliteit en ontkenbaarheid los van elkaar wellicht weinig indruk maken – en inderdaad ook hebben gemaakt. Pas als al die uiteenlopende feiten en maatregelen bij elkaar gebracht worden, ontstaat onmiskenbaar een beeld van consequent en dus aanvechtbaar beleid. Precies daarin schuilt het belang van het werk van Forensic Architecture.