Hoe een vergeten oorlog te verslaan? Verhalen uit Jemen

Frederike Geerdink las What Have You Left Behind?, waarin Bushra al-Maqtari de verwoestende uitwerking van het conflict in Jemen onderzoekt. Ze legt bloot hoe de strijd persoonlijke levens, sociale omgevingen en mensenrechten aantast, en de bevolking veelal geen andere optie dan de dood heeft gelaten. Al-Maqtari laat hiermee zien dat we niet afhankelijk zijn van westerse correspondenten om verhalen uit verscheurde landen aan een groot publiek te vertellen.

Als Bekhit Ahmad Abdullah en zijn vrienden hadden geweten dat Apache-helikopters de vissersboten voor de kust van al-Hudaydah zouden aanvallen, dan waren ze die middag niet uitgevaren. Toen het gevaarte aan de hemel verscheen, vermoedde Bekhit niet dat hij even later in paniek op de vissersboot zou rondrennen, op zoek naar repen stof, of wat dan ook, om kapotgeschoten benen, armen en hoofden mee te verbinden. ‘Het kwam geen moment in ons op dat de helikopter ons zou aanvallen. We gingen ervan uit dat hij over ons heen vloog op weg naar ergens anders.’ Pas tweeëntwintig uur later werden ze gered door een andere vissersboot en naar de kust gesleept. Behalve Bekhit zijn er nog vier overlevenden. Twee opvarenden zijn dood.

Als Bekhit dit alles had geweten, was hij dan werkelijk niet gaan vissen die dag? Had hij een andere manier gevonden om in zijn levensonderhoud te voorzien en had dat hem zijn verlies en zijn traumatische ervaring bespaard? Misschien. Maar het zou puur toeval geweest zijn. Geen van de Jemenieten (en één Somaliër) die in Bushra al-Maqtari’s boek What Have You Left Behind? Voices from a Forgotten War hun oorlogservaringen delen, nam een risico. Niet de moeder in de onbeduidende buurt van Taiz die ’s nachts in haar huis door een kogel van buiten werd geraakt. Niet de vader die zijn gezin in veiligheid probeerde te brengen door te vluchten naar het strand bij Aden en zijn vrouw en zoon verloor toen er een raket insloeg. Ook niet de fabrieksarbeidster in Sanaa in wier hoofd de laatste woorden van haar zus en collega maar blijven rondtollen: ‘Wacht op me bij de lunch, eet niet zonder mij!’ Ze zag daarna nog slechts haar verkoolde lijk in de puinhopen van de kapotgeschoten productiehal.

Al-Maqtari reisde twee jaar lang door haar land om ruim vierhonderd gewone Jemenieten te interviewen over het moment dat de oorlog, die in 2014 begon en nog steeds voortduurt, meedogenloos hun leven binnendenderde en geliefden van hen afnam. Ze selecteerde drieënveertig getuigenissen voor What Have You Left Behind?, dat oorspronkelijk, in 2018, in het Arabisch werd uitgebracht door uitgeverij Riad El-Rayyes. In 2020 verscheen er een Duitse vertaling, en nu is er dan de Engelse, vertaald door de prijswinnende Sawad Hussain, die ook het eerdere werk van Al-Maqtari vertaalde.

Openluchtgevangenis

Al-Maqtari is een ervaren auteur: al tijdens haar studie geschiedenis, eind jaren negentig, begon ze te schrijven voor Jemenitische tijdschriften, waarna andere Arabische media volgden. Tijdens de Arabische Lente in 2011 sloot ze zich in een leidende positie aan bij protesten tegen de regering van Saleh, wat haar op doodsbedreigingen van een groep islamitische Schriftgeleerden kwam te staan. Nadat in 2003 al een prozabundel verscheen, bracht haar eerste roman Behind the Sun in 2012 haar internationale faam. Prijzen volgden: ze ontving de International Prize for Arabic Fiction, de Françoise Giroud Award for Defense of Freedom and Liberties, de Johann Philipp Palm Award for Freedom of Speech and the Press, en de Leaders for Democracy Prize.

Ondanks de bloedige oorlog en talloze aanbiedingen om zich in Zweden of Frankrijk te vestigen, woont Al-Maqtari nog altijd in Jemen, net als haar landgenoten, die geen kant op kunnen in een land dat feitelijk een openluchtgevangenis is geworden. Het internationale vliegveld is al jaren dicht; over land vluchten via Oman of Saoedi-Arabië is uitgesloten. De route over zee naar Egypte is lang en levensgevaarlijk, zo blijkt uit de getuigenis van een overlevende van een helikopteraanval op een boot vol Somalische vluchtelingen, die het wel van hun moederland tot Jemen hadden gered maar daar niet meer wegkwamen. Een Apache zette de aanval in, met eenenveertig doden, elf vermisten en vele gewonden als gevolg.

In het voorwoord schetst Al-Maqtari hoe de oorlog Jemen binnensloop. De milities die op de straten verschenen, de buitenlandse diplomaten die vertrokken, de elektriciteit die steeds vaker uitviel, het gebrek aan schoon drinkwater. Ze realiseerde zich een vreemdeling te zijn in haar eigen land toen ze bij een checkpoint werd tegengehouden om het simpele feit dat ze uit het noorden van het land kwam. Fel gaat ze tekeer tegen degenen die profiteren van de oorlog en ommuurde villa’s ter grootte van een dorp bouwen. De Syriërs konden weg, ze hadden een route, hoe dodelijk die ook was. De Jemenieten kunnen echter geen kant op. Ze kunnen zich alleen terugtrekken in hun huizen en in hun beknotte levens en proberen de oorlog buiten te houden. Dat lukt nooit.

De poëtische taal van getuigenissen

Het Jemenitische online platform Al-Madaniya vroeg Al-Maqtari naar haar motivatie om What Have You Left Behind? te schrijven. Ze somt op wat de strijdende partijen burgers afnemen: hun persoonlijke leven en sociale omgeving, hun mensenrecht een normaal leven te leiden, en hun identiteit als Jemeniet – vervangen door een label gebaseerd op het gebied waar ze wonen en de gewapende macht die daar de controle over heeft. Ze zegt: ‘De strijdende partijen hebben alles ondermijnd, de meesten van ons achterlatend met geen andere keus dan te sterven.’

Door te schrijven verzet ze zich tegen de dood, legt ze uit: ‘Maar mijn artikelen konden de zwaarte van wat de strijdende partijen ons aandoen zonder zich om iets anders dan macht te bekommeren niet aan het licht brengen. Zo kwam ik op het idee voor het boek. Het is een eenvoudige poging het narratief van de oorlog en zijn donkere geheugen vast te leggen gebaseerd op de verhalen van degenen die erdoor worden getroffen.’

Al-Maqtari heeft iedere getuigenis verbatim opgeschreven. Tussen haakjes en cursief worden de emoties zichtbaar. [She cries bitterly.] [He groans in pain and then falls silent.] [She cries, and her voice breaks. Her sister comforts her until she calms down.] [He cries, beats his chest.] Elk verhaal wordt kort afgesloten met de details van het incident, informatie over welke van de strijdende partijen verantwoordelijk was en wie er precies om het leven kwamen. De laatste getuigenis is van Al-Maqtari zelf: in februari 2018 kwam haar goede vriendin Reham Badr Abdel Waseea al-Dhabhani om tijdens een beschieting in de stad Taiz. Ze werkten samen aan het boek. Daarna volgt nog een lange opsomming van alle beschietingen en bombardementen waarbij burgers omkwamen tussen maart 2015 en september 2017.

De rauwe, harde, hartverscheurende en intens verdrietige ervaringen van zij die hun geliefden verloren contrasteren met de sobere en tegelijkertijd bijna poëtische manier van schrijven van Al-Maqtari. Die combinatie doet recht aan de liefde en het gemis waarmee elke getuigenis is doordrenkt, vol details over het leven dat werd gedeeld voor het noodlot toesloeg. Zo krijgen we niet alleen een beeld van de oorlog en de dood, maar juist ook van het dagelijks leven van gezinnen en families in de oude stadswijken van Jemen, in de dorpen, bergen, havens en op markten. Als journalist had ik aanvankelijk nog de neiging om allerlei details in de verhalen te googelen. Waar ligt die stad precies, welk eiland is dat, hoeveel kilometer tussen Taiz en Sanaa, en hoeveel mensen wonen daar? Welke strijdgroep heeft het waar voor het zeggen, door welke buitenlandse groep wordt die gesteund? Maar gaandeweg liet ik dat los. Precies wat Al-Maqtari voor ogen had, las ik in het interview met Al-Madaniya: ‘Ondanks dat het me lukte neutraal te blijven over hun situatie, heb ik er tijdens het uitwerken van de getuigenissen voor gezorgd dat de taal richting de strijdende partijen objectief was en geen van de partijen bevoordeelde. De poëtische en emotionele taal van hun getuigenissen was de beste manier om de tragiek en de pijn van de slachtoffers en hun families over te brengen, niet politieke retoriek.’

Juist door me te laten meevoeren door de persoonlijke verhalen geschreven in ritmische zinnen, begon het boek de oorlog in Jemen te ontstijgen. Ik volg de oorlog in Syrië al jaren en soms waande ik me daar ter plekke. Ergens in de vroege jaren van die oorlog las ik een stuk van een Syrische journalist die zich, aan de hand van het verhaal van haar moeder, afvroeg wanneer de revolutie tegen Assad precies uitmondde in een allesverwoestende oorlog. Wat was het kantelpunt waarop de gehechtheid aan land, stad, wijk maar vooral aan het persoonlijke leven in haar eigen huis, met routines, met familiebezittingen (niets groots; kleden, glaswerk, een kast) en herinneringen het aflegde tegen het besef dat als ze niet nu zou gaan, ze het niet zou overleven?

Al-Maqtari heeft zich laten inspireren door de Belarussische auteur en onderzoeksjournalist Svetlana Alexijevitsj, die in 2015 de Nobelprijs voor Literatuur ontving. Bij de bibliotheek in Utrecht haal ik haar boeken Zinkjongens, Sovjetstemmen uit de Afghaanse oorlog en De laatste getuigen: kinderen in de Tweede Wereldoorlog. De herinneringen die daarin worden opgehaald zijn minder vers dan die in What Have You Left Behind?, maar net zo aangrijpend en persoonlijk, en geven een essentieel inzicht in hoe verwoestend oorlog is.

Opensource-onderzoeksjournalistiek

De laatste jaren heeft er een belangrijke ontwikkeling plaatsgevonden in de oorlogsverslaggeving: de enorme vlucht van opensource-onderzoek. Zulk meestal subliem onderzoek is grootgemaakt door het onderzoekscollectief Bellingcat en wordt inmiddels door elk zichzelf respecterend journalistiek medium omarmd. Het lijkt alsof we niet meer naar een land in oorlog hoeven te gaan om ontwikkelingen op de voet te volgen. Satellietbeelden bewijzen dat het geen kazerne maar een ziekenhuis was waar een bom op viel, berekeningen tonen onomstotelijk aan wie vanuit welke hoek verantwoordelijk was voor het afvuren van welke munitie op welk doel. Zelfs vage aanwijzingen zoals een stoffige landweg, een boom, een heuvel en een lage zon zijn genoeg om de locatie van een massamoord vast te stellen en daarmee de schuldigen aan te wijzen.

Dit type onderzoek is belangrijk en kan mogelijk bewijs leveren in toekomstige rechtszaken tegen oorlogsmisdadigers; toch mogen we nooit vergeten dat de oorlog niet alleen een technisch verhaal is, maar juist ook een verhaal van persoonlijk verlies en verwoeste levens. Dat toont het werk van Al-Maqtari eens te meer aan. Het laat overigens ook weer eens zien hoe belangrijk vrouwelijke verslaggevers zijn. Een man had What Have You Left Behind? nooit kunnen schrijven. Al-Maqtari had toegang tot alle segmenten van de bevolking, iets wat een mannelijke journalist nooit heeft, zeker niet in een conservatief land als Jemen.

Wat het boek ook laat zien: we hebben geen witte, westerse correspondenten nodig om verhalen uit verscheurde landen naar een groot publiek te brengen en dat in het hart te raken. Clarissa Ward, hoofd- en internationaal correspondent bij CNN, voerde afgelopen oktober dat argument aan toen ze te gast was bij De Balie in Amsterdam en werd geïnterviewd door Nieuwsuur-journalist Eelco Bosch van Rosenthal. Ward stond op het punt naar Oekraïne te vertrekken en Bosch van Rosenthal vroeg haar of er niet meer ruimte moest zijn voor lokale journalisten. Het belangrijkste argument dat ze te berde bracht tegen de inzet van lokale journalisten, was dat die niet zo goed weten hoe ze een Amerikaans publiek een verhaal in moeten trekken. O nee?De oorlog in Jemen duurt nog altijd voort, zonder uitzicht op vrede. De internationale belangen en de winsten in de wapenindustrie zijn simpelweg te groot om een einde van de oorlog te forceren. Maar de oorlog wordt mede in stand gehouden doordat hij zo onzichtbaar blijft en we het menselijk lijden nauwelijks zien. Daaraan maakt What Have You Left Behind? rauw en wanhopig, maar vol liefde een eind.