De staat van het Surinaamse schrijverschap. Een reis naar erkenning en groei
Gerrit Barron, Rappa, en Ismene Krishnadath zijn klinkende namen in de literaire wereld van Suriname, maar in Nederland zijn zij helaas vrijwel onbekend. Albert Helman, Astrid Roemer, Leo Ferrier, Bea Vianen, Edgar Cairo en Cynthia McLeod genieten in Nederland weliswaar bekendheid, maar veel van deze auteurs kregen pas op latere leeftijd of zelfs postuum de erkenning die ze verdienen, zowel in Suriname als in Nederland. Suriname heeft vele getalenteerde schrijvers voortgebracht en Surinaams literair werk vindt zowel in Nederland als in Suriname een enthousiast publiek. De Surinaamse literatuur ontwikkelt zich gestaag, niet als een snel voortrazende trein maar eerder als een korjaal die zich voortbeweegt op rustige wateren. Hoewel er niet vaak grote literaire werken van Surinaamse schrijvers verschijnen, zorgen die voor een literaire explosie die schokgolven produceert die nog jarenlang voelbaar zijn. In deze beschouwing schets ik in kort bestek de literaire wereld van Suriname. Wat zijn de stimulansen en belemmeringen voor Surinaamse schrijvers in Suriname om hun werk op de markt te brengen?
Om te beginnen is het essentieel om te begrijpen hoe jong de Surinaamse schrijfgemeenschap is. In tegenstelling tot Nederland, dat een schriftelijke traditie heeft, heeft Suriname een traditie van een mondelinge overlevering; op deze manier hebben de Inheemsen hun kennis en verhalen doorgegeven. Ook de Afrikanen die naar Suriname werden gehaald om als slaven te worden ingezet op de plantages kwamen met orale tradities naar Suriname. Daar ontwikkelden zij nieuwe Creoolse talen om met elkaar te communiceren, omdat ze uit verschillende delen van Afrika kwamen. De Creoolse talen, waaronder Sranantongo, hadden ook wortels in de taal van de kolonisators: Portugees, Engels en Nederlands.
Volgens historicus Coen van Galen was de rol van de Evangelische Broeder Gemeente (EBG) bijzonder in het ontwikkelen van een schrijfgemeenschap in Suriname omdat zij zich als enige kerk richtte op de kerstening van mensen in slavernij. Bij de komst van de zendelingen van de EBG leerden tot slaafgemaakten in de stad schrijven en lezen. Bij de Marrons die in het binnenland woonden bleef de mondelinge overlevering toonaangevend. Het is nog steeds dé manier om belangrijke zaken te delen en door te geven. Daar zijn nog veel verhalen die geschreven kunnen worden.
Vanaf 1876 moest het leerplichtig onderwijs in Suriname aan kinderen tot twaalf jaar in het Nederlands worden gegeven, 24 jaar vóór er in Nederland een leerplichtwet kwam. In Suriname wordt echter een variatie op het Nederlands gesproken en geschreven. Los van de Inheemse talen en de Creoolse talen die tot slaafgemaakten onderling spraken, kwamen met de komst van Chinezen, Hindostanen en Javanen ook andere talen naar Suriname. Thuis spraken de migranten hun moedertaal, waardoor op school gebrekkig Nederlands werd gesproken en geschreven. Door deze mix van talen ontstond in Suriname een variant op het Nederlands. Geschreven werken in Suriname bevatten dus ook Surinaams-Nederlands en dat werd door Nederlandssprekers buiten Suriname vaak als vreemd beschouwd of als verkeerd gezien. Gelukkig is er de laatste jaren een grotere waardering ontstaan voor het Surinaams-Nederlands, mede dankzij het feit dat Suriname lid is van de Taalunie. Hierdoor heeft het Surinaams-Nederlands officieel de status gekregen van een variëteit van het Nederlands.
De koloniale overheersing heeft ook invloed gehad op de Surinaamse eigenwaarde, inclusief de waardering van de eigen literatuur. Alles uit Nederland werd namelijk als superieur beschouwd, inclusief de literatuur. Niets van eigen bodem was goed genoeg. Zoals schrijver Cynthia McLeod zei in een interview in de Volkskrant van 1 december 2021: ‘Wij hebben geleerd dat alles wat met Suriname te maken had slecht, dom en minderwaardig was.’ De literatuur in Suriname leed daar ook onder, aangezien literatuur van eigen bodem weinig werd gekocht en gelezen.
In de jaren vijftig was de Surinaamse culturele vereniging in Nederland Wie Eegie Sanie belangrijk voor de bewustwording van de Surinaamse cultuur bij de Surinamers in Nederland, waardoor hun eigenwaarde groeide. Dit had haar weerslag op de Surinamers in Suriname. Vele cultuuruitingen werden steeds meer omarmd, zoals het Sranantongo en de koto – de traditionele rok van Creoolse vrouwen –, en ook het verwerken van het Sranantongo in publicaties nam toe. Gerrit Barron (1951) was een van de schrijvers die het belangrijk vond om de Surinaamse cultuur in zijn boeken te verwerken, om zo de Surinaamse samenleving bewust te maken van de schoonheid ervan. Als dichter debuteerde Barron in 1973 met de bundel Falawatra. Zijn eerste jeugdboek, Een lach en een traan, dat een beeld gaf van het leven van een gezin in Suriname, verscheen bij De Volksboekwinkel in 1978. Na de militaire coup van 1980 keerde hij definitief terug uit Nederland. Zijn latere boeken bracht hij uit bij zijn eigen Educatieve Uitgeverij Sorava.
Je geld verdienen als schrijver in Suriname blijft een uitdaging, voornamelijk door de beperkte afzetmarkt van bijna zeshonderdduizend mensen. Een grote hinderpaal is dat het Surinaamse lezerspubliek nauwelijks toegang heeft tot haar eigen literatuur. Er zijn twee kleine boekhandels in het land en bibliotheken kunnen nauwelijks boeken aanschaffen vanwege financiële beperkingen, waardoor ze afhankelijk zijn van genereuze gebaren van organisaties en schrijvers. Suriname herbergt momenteel twee vooraanstaande uitgeverijen: Ralicon, opgericht door de gerenommeerde schrijver Rappa, en Pubses, van Ismene Krishnadath, die zich vooral richt op kinder- en jeugdboeken. Dit jaar echter stopte Krishnadath met haar boekhandel; en Rappa sloot zijn bibliotheek in 2021.
‘Natuurlijk moet je de literatuur in Suriname ontwikkelen met congressen en festivals, maar ik ben iemand die meer met het schrijven bezig wil zijn’ zegt Rappa. Hij begeleidt vooral schrijvers bij het afronden en uitbrengen van hun manuscript. Hij ziet het liefst dat de productie van literatuur verhoogd wordt. Hij verzorgde bij het literair festival Eenheid is Kracht een workshop rond zijn boek Een kleine politieke historie van Suriname (2023), om op die manier kennis te delen met andere schrijvers. Zoals Rappa stelt is de Surinaamse literaire markt zich nu pas aan het ontwikkelen. Je moet rekening houden met kleine aantallen die je gaat verkopen:
Veel schrijvers willen direct groot succes bereiken, terwijl je eerst langzaam moet kruipen, daarna lopen en daarna rennen. En niet te hard gaan, anders ga je vallen en brok yu mofo, je mond breken, snel teleurgesteld raken. Dat gebeurt bij veel literaire projecten. De literatuur in Europa heeft zich ook langzaam ontwikkeld.
Literaire activiteiten in Suriname
In de afgelopen drie jaar, na de periode van COVID-19, is het aantal literaire activiteiten in het land toegenomen. Schrijversgroep ’77, de oudste, omvangrijkste en meest actieve schrijversorganisatie in Suriname heeft haar maandelijkse thema-avonden hervat. Tijdens deze avonden worden presentaties gehouden over nieuwe boeken en literaire ontwikkelingen.
Een hoogtepunt is ongetwijfeld de publicatie van het speciale nummer Prakseri (2022) van het literaire tijdschrift Tirade waarvan ik gastredacteur was. Dit nummer bevat uitsluitend korte verhalen van Surinaamse schrijvers, en kwam uit zowel in Nederland als in Suriname. Ook werd er in 2023 na jaren weer een literair festival in Suriname gehouden, genaamd Eenheid is Kracht. De presentaties en discussies gaven inzicht in de impact van het verleden van Suriname op de literatuur in het land, en lieten zien welke richting we op moeten om de literatuur te ontwikkelen, zoals via meer aandacht voor literatuur in het onderwijs.
Een andere mijlpaal was de derde editie van de Donner/Self Reliance Schrijfwedstrijd, waar maar liefst drieëntwintig boeiende inzendingen werden ontvangen – een minder dan bij de tweede editie maar nog steeds een verdubbeling ten opzichte van de eerste. Opvallend was dat van de drieëntwintig inzenders zeventien vrouw en zes man waren. Deze schrijfwedstrijd, georganiseerd door de Stichting Don Walther Fonds, is een eerbetoon aan de in 2022 overleden schrijver Don Walther Donner (9 december 1929-1september 2022), die de eerste Donner-wedstrijd in 2018 volledig sponsorde.
Het Nationaal Archief Suriname heeft in de afgelopen jaren succesvolle presentaties georganiseerd rond boeken over de Surinaamse geschiedenis. De organisatie Skrifi heeft een jongerenboekenweek genaamd ‘Plezier met Lezen’ geïntroduceerd, om middelbare scholieren te stimuleren om meer te lezen en zich te verdiepen in boeken die buiten hun verplichte leeslijst vallen. Ook de organisatie Wi Tru Sranan organiseerde een opstelwedstrijd voor scholieren waarbij ze werden uitgenodigd om na te denken over waarden en
normen. Uit deze wedstrijd zijn heel interessante en mooie stukken voortgekomen. Bovendien organiseert de bibliotheek van de Anton de Kom Universiteit van Suriname activiteiten, waaronder exposities rond hun indrukwekkende collectie van Surinaamse boeken. Deze initiatieven dragen bij aan het vergroten van de toegankelijkheid van literatuur en het bevorderen van lezen in Suriname. Stichting Platform Support Suriname organiseerde in verband met de week van het Nederlands een poëzieavond onder grote publieke belangstelling.
Binnen de Faculteit der Humaniora van de Anton de Kom Universiteit van Suriname worden studenten van de bacheloropleiding Taal en Communicatie, voorheen Nederlands, gestimuleerd om Surinaamse literatuur als onderzoeksonderwerp te kiezen. Dit initiatief draagt bij aan het bevorderen van onderzoek naar de Surinaamse literatuur en het versterken van de band tussen literatuur en de academische gemeenschap. In het verleden zijn er afstudeerscripties geschreven over bekende schrijvers zoals Robin Raveles (1935-1983), beter bekend als Dobru.
We moeten het lezen van literatuur bevorderen in Suriname, vooral onder jongeren. Het vak Nederlands zie ik als een goede insteek, aangezien leerlingen tijdens het derde schoolonderzoek boeken moeten lezen. Verder moet het bibliotheekwezen worden versterkt met meer boeken en ook de mogelijkheden om zelf boeken aan te schaffen. Leesclubs kunnen weer nieuw leven worden ingeblazen. Voor al deze zaken is geld nodig, dat in Suriname niet voor het oprapen ligt. Samenwerkingen met Nederland, Vlaanderen en het Caribisch gebied moeten daarom worden bevorderd. Meer schrijfwedstrijden met een goede prijzenpot motiveren beginnende auteurs om meer te schrijven. Je wordt in principe beloond voor een goed product.
Relevante thematiek
Ik geloof dat de kracht van de Surinaamse literatuur ligt in het vertellen van verhalen over onderwerpen die relevant zijn voor de Surinaamse samenleving. Zodra schrijvers zich kwetsbaarder opstellen en niet schromen om te schrijven over onderwerpen die schuren, kan er een revolutie ontstaan in de literaire wereld van Suriname. De samenleving van Suriname is vrij gesloten. Het schaamtegevoel is groot. Hindostanen willen niet graag dat familiezaken naar buiten worden gebracht, Afro-Surinamers geven liever niet hun mening uit angst daarop te worden afgerekend, en door stereotyperingen die stammen uit de koloniale periode is er nog altijd wantrouwen tussen de verschillende groepen. Dit heeft invloed op de literatuur, omdat niet veel schrijvers hebben geschreven over gevoelige zaken zoals mishandeling, incest of verkrachting. Als dit toch werd gedaan, werd de schrijver vaak bekritiseerd als ‘nestbevuiler’. Veel schrijvers zijn daardoor vertrokken uit Suriname, zoals Roemer, Vianen en Cairo. Deze ontwikkeling heeft onder andere geleid tot een gebrek aan scherpe kritiek op actuele zaken in Suriname in literaire werken.
De bewustwording van Surinaamse identiteit en cultuur groeit gestaag, aangewakkerd door initiatieven zoals literatuurfestivals, schrijfwedstrijden en inspirerende bezoeken van internationale schrijvers. Het groeiende respect voor het Surinaams-Nederlands, samen met de eigenwaarde van de Surinaamse cultuur geeft de literatuur een stevige basis om op te bloeien. Aan de kleinschaligheid van de boekenmarkt kan weinig gedaan worden. De kansen voor internationaal succes voor schrijvers kunnen vergroot worden door te investeren in de kwaliteit van hun werk door vergroting van het aanbod van workshops, opleidingen en contact met schrijvers van buiten het land voor het uitwisselen van kennis en ervaring. Dit kan het best via samenwerkingen met organisaties van buiten Suriname.
De toekomst van de Surinaamse literatuur lijkt veelbelovend, met opkomende schrijvers die de erfenis van hun voorgangers voortzetten. Samenwerkingen met internationale partners, zoals Nederland, Vlaanderen en het Caribisch gebied, kunnen een cruciale rol spelen in het vergroten van de zichtbaarheid van Surinaamse schrijvers op het wereldtoneel. Initiatieven zoals schrijfwedstrijden en beurzen bieden een venster naar groei en erkenning. Als we blijven bouwen aan een georganiseerde en bloeiende literaire gemeenschap, waar woorden de kracht hebben om verandering teweeg te brengen, zullen de stemmen van Surinaamse schrijvers niet alleen binnen de grenzen van het land resoneren, maar over de hele wereld. Laten we gezamenlijk streven naar een toekomst waarin de Surinaamse literatuur niet alleen wordt gelezen, maar ook erkend als een waardevolle bijdrage aan de wereld van literatuur.
Literatuur
- Coen Cornelis van Galen. ‘“Wat zal er met ons gebeuren als wij geen slaven meer hebben?” De EBG in de Surinaamse slavenregisters, 1830-1863’, in: Hernhutters in beweging, red. Jan Egas en Jaap van Heijs (Kampen: Kok Boekencentrum, 2019): 95-110.
Illustraties door Brian Elstak
