Vrouwen en hormonen, van zelfhulp tot maatschappelijk bewustzijn

Hoewel menstruatie zelf enigszins genormaliseerd lijkt te zijn, zijn de minder zichtbare gevolgen van de vrouwelijke hormoonhuishouding nog grotendeels taboe. Estrella Montaya en Davinia Taylor willen er allebei wat aan doen, de een door de nieuwste medische inzichten gemeengoed te maken, de ander door vrouwen een reeks trucjes aan de hand te doen. Melle Maré beveelt een gebalanceerde cocktail aan.

Twee decennia terug, toen ik voor het eerst ongesteld werd, woonde ik in het katholieke Ierland. Bij de supermarkt werd je maandverband door de caissière onmiddellijk in een kartonnen zak gestopt, zodat je daarna op straat gewoon de buurman kon begroeten. Ook later, op de middelbare school in Nederland, werden tampons als clandestiene tijdschriften in bezettingstijd aan elkaar doorgespeeld – altijd onder de tafel, zodat de jongens er niets van hoefden te zien.

Ruim twintig jaar later, delen BN’ers zonder schaamte foto’s van hun bebloede tampons op Instagram. Menstrueren, is de boodschap, is #Normaal, en iedereen die het nog vies vindt, staat te ver af van de natuur. Kantelpunt was misschien wel Heleen van Royens beroemde tamponfoto uit 2015, die op CataWiki geveild werd voor 1.900 euro. Plotsklaps was Heleen de eerste Nederlandse vrouw die geld verdiende met haar maandstonde. In de daaropvolgende jaren kwamen ook de @menstruatiemeisjes, Daan Borrel, Pip Pellens en de Vlaamse @bloedzusters over de brug met foto’s van bloed. Inmiddels lijkt het taboe op de menstruatie zelf dus met succes doorbroken. Maar hoe zit dat met andere vormen van hormonaal ongemak bij vrouwen? De maandelijkse cyclus behelst meer dan bloed verliezen alleen – vanwege de fluctuerende hormoonspiegels hebben sommige vrouwen ook last van stemmingswisselingen en angst. Neuropsycholoog Estrella Montoya begint haar boek Hormonen en vrouwen: De invloed van hormonale veranderingen op hersenen, gedrag en emoties met de bevinding dat praten over hormonale (stemmings-)klachten nog altijd taboe is. Een voorbeeld: de helft van de vrouwen krijgt te maken met overgangsklachten die het moeilijker maken om goed te functioneren op hun werk, maar slechts drie procent durft dit met hun werkgever te bespreken.

Hormonale Seizoenen

Een gemiddeld vrouwenleven wordt geteisterd door fikse hormonale veranderingen. Zo is er uiteraard de maandelijkse cyclus, soms onderbroken door het hormonale vuurwerk van een zwangerschap, en uiteindelijk – voor alle vrouwen – de menopauze, en de woelige periode daaromheen (de perimenopauze). In alle gevallen kunnen fluctuaties van vrouwelijke geslachtshormonen de stemming beïnvloeden. De stijging en daling van estradiol, progesteron en testosteron hebben invloed op de stijging en daling van neurotransmitters als dopamine, serotonine en GABA, die op hun beurt de activiteit in hersengebieden reguleren. Door hormonale veranderingen kun je je dus, indirect, depressief of angstig voelen.

Het prettige aan Montoya’s overzichtswerk is dat ze oog blijft houden voor de grote verschillen tussen vrouwen onderling. De gevoeligheid voor hormoonschommelingen is deels genetisch bepaald. De ene vrouw heeft geen PMS en gaat ook nog eens fluitend door de overgang, de ander wordt gekweld door maandelijkse somberheid en angst, krijgt een postnatale depressie en heeft daarna ook nog eens acht jaar lang opvliegers en hersenmist. Ook de ervaringen van vrouwen met anticonceptie wisselen sterk: waar de ene vrouw gedijt bij de hormonale gelijkmatigheid van de pil, krijgt de ander er juist depressieve gevoelens en een lager libido van. Dit soort nuanceringen bieden wat tegenwicht aan krantenkoppen als ‘de pil maakt depressief’.

Vanuit biologisch oogpunt wordt de menstruatiecyclus in twee fases wordt opgedeeld – de folliculaire en de luteale fase, ofwel de twee weken voor en na de eisprong – maar onder vrouwen zelf is de afgelopen jaren een ander model in zwang geraakt. Boeken als Period Power en Claim je cyclus (‘je menstruatie als krachtbron’) gaan uit van ‘seizoenen’: elke maand beleef je als vrouw een voorjaar, zomer, herfst en winter, en het is de kunst om je daaraan over te geven. In de winter (je menstruatie) kruip je als een beer in je hol, in de zomer (je ovulatie) trek je erop uit en sleep je op je werk nieuwe opdrachten binnen, is het idee.

Het blijft de vraag of een gemiddelde vrouw, met drukke baan en gezinsleven, genoeg ruimte heeft om zich over te geven aan het winterseizoen. Sofie (38), een van de geïnterviewden die in Hormonen en vrouwen aan het woord komt, constateert: ‘In feite is de maatschappij gebaseerd op een type gelijkmatigheid dat vrouwen van nature niet bezitten.’ Stof tot nadenken: botst de natuurlijke cyclus van de vrouw, die periodes van hoge activiteit (rondom de ovulatie) en lethargie (menstruatie) kent, niet met het voornamelijk door mannen ingerichte kapitalistische systeem, dat de hele maand gelijkmatige productie verlangt? 

Wanneer vrouwen vastlopen, bijvoorbeeld omdat hun zogenoemde ‘winter’ niet gezellig met een kruik op de bank zitten is, maar een duistere week vol suïcidale gedachten (zoals bij PMDD veel voorkomt), dan begint een vaak langdurige zoektocht naar een goede behandeling. Vrouwspecifieke aandoeningen als PMDD, PCOS en endometriose worden gemiddeld genomen erg laat gediagnosticeerd, omdat hulpverleners de ziektebeelden niet altijd (her)kennen. Zo wachten vrouwen met PMDD gemiddeld twaalf jaar tot ze de juiste diagnose krijgen. Montoya’s boek is in zekere zin onderdeel van een inhaalslag, want het afgelopen decennium is het onderzoek naar de invloed van vrouwelijke hormonen op mentaal welzijn pas goed op gang gekomen. Vrouwspecifieke aandoeningen kregen lange tijd minder onderzoekssubsidie en als er onderzoek werd gedaan naar de invloed van hormonen, dan werd vooral testosteron bestudeerd.

Supplementenregime

Daar zijn de vrouwen mooi klaar mee: evenveel zorgpremie betalen als mannen, maar door het kennishiaat minder vaak goed gediagnosticeerd worden – van alle patiënten met onverklaarbare klachten is tachtig procent vrouw. Wie bij de huisarts aanklopt met hormonale klachten en daar niet goed geholpen wordt (zo krijgen veel vrouwen het advies om maar gewoon aan de pil te gaan), kan zich wenden tot allerlei hormooncoaches die ‘grip op je cyclus’ beloven. Vaak zijn het ervaringsdeskundigen – vrouwen die zelf lang geworsteld hebben met hormonale klachten en zich nu, op een cocktail van de juiste supplementen, yoga-oefeningen en daglichttherapie weer kiplekker voelen. Eén van die vrouwen is Davinia Taylor, voorheen een Britse soapactrice, tegenwoordig lifestyle-goeroe op het gebied van biohacking. In haar boek Hack je hormonen legt ze uit hoe je met bepaalde trucjes (hacks, vindt de vertaler) grip kunt krijgen op je hormoonhuishouding, en langs die weg meteen ook een betere nachtrust, minder woedeaanvallen en een lager vetpercentage.

Voor wie zich niet uit het veld laat slaan door Taylors taalgebruik (‘dit is echt de snelste hack om je nachtrust mee te verbeteren’), is Hack je hormonen een interessante verzameling tips. Taylor heeft haar best gedaan om op een toegankelijke manier uit te leggen hoe de hormoonhuishouding werkt. De lat ligt soms wel ergerniswekkend laag (‘houd vol, het wordt nu een beetje wetenschappelijk’) en je krijgt wat je verwacht (de tip om eens in een ijsbad te duiken bijvoorbeeld, een idee van Wim Hof – ‘een geweldige motivational speaker’). Desondanks geeft Taylor adviezen waar ik zelf bepaald niet op zou komen: slik eens DIM tegen je PMS, reguleer je cortisolgehalte door ’s ochtends je bijnieren te activeren met zout, gebruik MCT-olie om je hongergevoel te onderdrukken. Je hoort het al: de boodschappenlijst is lang. Taylor wil je graag gezond maken, maar daarvoor moet je wel de portemonnee trekken. Het doel van het boek (stressreductie bij de lezer) staat enigszins haaks op de middelen (een stuk of veertig veranderingen in je dagelijkse routine doorvoeren). Dit soort coaches vinden het normaal dat je je dag begint met ‘water met hoogkwalitatieve elektrolyten’, gevolgd door kamillethee met MCT-poeder, kombucha en daarna pas om 12 uur een proteïneshake met bottenbouillonpoeder. Tussendoor moet er een ijsbad worden genomen voor een hoger dopaminespiegel en een daglichtwandeling worden gemaakt voor de vitamine D (minstens 30 minuten, denk erom).

Hoe dan ook: fijn dat dit zorgvuldig uitgekiende regime voor Taylor zelf goed werkt. De balans voor de gemiddelde vrouw ligt denk ik ergens tussen de adviezen uit beide boeken in: af en toe een supplement slikken, dan weer bij de huisarts aankloppen voor een doorverwijzing naar de endocrinoloog. Beide boeken erkennen dat hormoon-geïnduceerde angst en depressie helaas vaak voorkomen. Taylor trekt meteen haar kast met supplementen open om het zelf op te lossen, Montoya ijvert voor beter toegeruste zorg, met artsen die minder vaak in het duister tasten en onderzoekers die meer budget krijgen, zodat vrouwen op den duur beter geholpen zullen worden.