Waarom lezers ontrouw lijken

Afgelopen zomer was het tijd om de stapels tijdschriften en ander bedrukt papier die in mijn werkkamer jarenlang hadden kunnen aangroeien, de deur uit te werken. Wel nog even een blik werpen op van alles dat ondanks goede bedoelingen ongelezen was gebleven. Mijn oog viel op een ‘trendmonitor van de uitgeefbranche’ uit 2010. Toekomstvoorspellingen uit het verleden: altijd interessant en meestal ook vermakelijk. Voor deze trendmonitor waren 129 uitgevers geënquêteerd. De vraag was: wat ging het in 2011 helemaal worden? ‘E-books!’ antwoordden de uitgevers. En wat was het dat het ‘absoluut niet’ ging worden? Met grote stelligheid: ‘Twitter!’.

Vijf jaar later is er veel gebeurd in de boekenwereld: de verkoop van papieren boeken liep met bijna 25% terug, boekhandels moesten sluiten, uitgeverijen gingen reorganiseren. Ondertussen zijn de e-books nog altijd niet echt doorgebroken; het marktaandeel schommelt rond de 5% van de totale boekenverkoop. Een beetje hoofdrekenen leert dat als de verkoop van papier hard terugloopt, en de verkoop van e-books niet zo hard groeit, er heel veel lezers van de boekenmarkt zijn verdwenen.

Waar zijn die lezers gebleven? Op Twitter en Facebook, waaraan miljoenen Nederlanders inmiddels verslaafd zijn – die lieten zich door geen trendmonitor tegenhouden. En ze zwerven waarschijnlijk rond op internet op zoek naar gratis ‘content’, want sinds de introductie van tablets als de iPad in 2011, kun je ook in je luie stoel van het scherm lezen. Het aanbod gratis boeken is enorm. In alle uithoeken van het internet zitten aanbieders van illegaal gekopieerde boeken. Met een paar vederlichte bewegingen over je touchscreen kun je bijna elke recente titel op je scherm toveren.

Er is de laatste jaren een digitale onderwereld ontstaan, waar Robin-Hood-achtige sentimenten en harde criminaliteit hand in hand gaan. Zoals in elke onderwereld hangt er over het domein van de illegale downloads iets smoezeligs. De daders hebben geen identiteit, de kwaliteit is vaak pover, en de sites hebben onherleidbare namen als pomoland.com of patrimovingltipethtatitnaf.com.

Voor de gulzige lezer is het ongetwijfeld fijn, zoveel gratis boeken, en dan ook nog zoveel titels die in het reguliere digitale aanbod geheel ontbreken. Voor de auteur en zijn uitgever is het een minder groot feest. Auteurs roepen altijd wel dapper dat ze blij zijn met elke lezer, maar ze willen wel graag gehonoreerd worden voor hun werk. Het bestaan in de letteren is de laatste jaren steeds schraler geworden. De verkochte oplagen van boeken zijn over de hele linie schrikbarend gedaald. Een goed verdienende wederhelft is zo langzamerhand noodzaak geworden. Daarmee is de glans er wel vanaf.

Een onzichtbare hand heeft het boekenbedrijf in de marge gedrukt. Zo fatalistisch verlopen ook de gesprekken in de schrijverscafés en op de uitgeverijborrels. Alsof er niet veel meer aan te doen is, behalve hopen op toch nog een keer een klein bestsellertje. De woede en het afgrijzen over al die illegale downloads worden door uitgevers en auteurs met hetzelfde fatalisme beleden. Ook niets aan te doen, het is dweilen met de kraan open.

Niet dat auteurs, uitgevers en boekverkopers verder bij de pakken neerzitten. Ze werken harder dan ooit, ze twitteren zich inmiddels een slag in de rondte, ze organiseren ochtenden, middagen, avonden en, als het moet, nachten met hun trouwe lezers. En toch is het overheersende gevoel dat het lek maar niet boven komt.

De prijsvraag ‘Renew the Book’ die de Groep Algemene Uitgevers, ooit een club van zelfbewuste ondernemers, afgelopen september uitschreef, doet wanhopig aan. Ze willen ideeën van start-ups om ‘een revolutie te ontketenen’. Het boekenvak moet ‘op zijn kop’, terwijl het boekenvak nog misselijk is van vijf jaar vrije val. Maar liefst 15.000 euro voor het idee dat 150.000.000 euro aan omzetderving kan ombuigen. Het blijven kooplui, die uitgevers.

Nuchterheid lijkt een betere remedie. Toegeven dat de boekenwereld omstreeks 2000 een tijdje boven zijn stand heeft geleefd. Het kon niet op. Het boekenvak keek daardoor te weinig om zich heen, zag niet dat digitalisering niet alleen de wereld maar ook het gedrag van mensen veranderde.

Ook als het gedrag van de voorheen zo trouwe boekenkopers je niet bevalt, omdat ze zich inmiddels inlaten met piraterij, is het verstandig om te kijken of je er iets van kunt leren. Want eigenlijk zeggen deze ‘deserteurs’: we willen graag lezen vanaf een beeldscherm, maar we willen er niet al te veel voor betalen. E-books worden als heel duur ervaren, en het aanbod is nog altijd heel beperkt, en erg versnipperd.

In 2013 werd een Nederlands Spotify for Books aangekondigd. Daarna nog een, en nog een. Inmiddels is er Bliyoo, waar je nooit iemand over hoort, is er Elly’s Choice, waar je wel mensen over hoort, maar waar niemand wat mee kan. Maar echte Spotifies for Books zijn dit allemaal niet. Een echte Spotify for Books is een naar volledigheid strevende bibliotheek. Veel boeken met veel bijkomende informatie. Het internet is er geknipt voor, maar het wordt er nauwelijks voor benut. Als die dienst écht goed is, willen de boekenliefhebbers er best voor betalen.

De uitgevers zouden daar het initiatief toe moeten nemen. Toch doen ze dit al jaren niet. Het wordt overgelaten aan ambtelijke instellingen als bibliotheken, of aan Amazon en andere commerciële partijen die veelal niet de knowhow hebben om de juiste boeken aan de juiste lezers te binden.

Het vak is bang dat de laatste boekenkopers dan ook nog weglopen. Onterechte angst. Ook de fanatieke liefhebbers van papieren boeken brengen inmiddels vele uren per dag achter hun computers en tablets door. Breng de digitale en de fysieke wereld daarom vol overtuiging met elkaar in verbinding, dan kunnen ze elkaar versterken. Het internet gaat heus niet meer weg. Maar ook het gedrukte boek is niet makkelijk weg te krijgen. Dit jaar stijgt de verkoop weer. Mensen blijken toch vrij ongecompliceerd van gedrukte boeken te houden. Als we dit weten, dan geeft dat misschien het vertrouwen om eindelijk echt werk te maken van digitaal.