Tussen hel en hemel: «De Goddelijke Komedie» en «De kosmische komedie» als ruimtereis – een interview met Frank Westerman

Dante’s werk begint bij de aarde en het aardse, maar eindigt in alledrie de delen bij de sterren. Hij reikt tot de sterren middels poëzie en verbeelding en reist naar de hemel via de wetenschap. Frank Westerman verwoordt in zijn recente boek De kosmische komedie ook pöetisch-precies de verstrengeling van wetenschap en verbeelding.

[Elio Baldi] In 1321 voltooide Dante zijn Goddelijke Komedie. In 2021 publiceert u De kosmische komedie. Stond dit in de sterren geschreven?

[Frank Westerman] De titel vormt natuurlijk een knipoog, vooral vanuit het idee dat Dante een ruimtereis onderneemt. Je zou de Komedie kunnen lezen als sciencefiction. Deze manier van lezen kan ook opgaan voor andere teksten, zoals bijvoorbeeld de Bijbel en de hemelvaart van Christus. In het schilderij van Salvador Dalì, met Jezus van onderen bezien terwijl hij ten hemel vaart, is ook zo’n parallel te vinden. De Komedie vormt in mijn werk in die zin een sjabloon, maar de echte aanvang van mijn verhaal ligt bij Galileo, die Dante’s kosmos en orde aan diggelen slaat.

[EB] U illustreert dat als u stelt: ‘Dante verbond hemel en hel, Galileo verbrak die twee’. Hoe ziet u de verhouding tussen onze ontdekking van de hemel en onze religieuze belevingswereld?

[FW] Van Christiaan Huygens tot Jan Oort, van vroeg tot recent: astronomen zijn vrijwel altijd stellige atheïsten. Toch vindt er ook wel eens herkerstening plaats, zoals recent bij de foto van het zwarte gat die een Bijbelse exegese kreeg, zevenhonderd jaar na Dante. Verbeelding en toedichting zijn dus voor veel mensen toch belangrijker dan wetenschap en kennis. Kinderen spelen met de ark van Noach, niet met de Beagle van Darwin; de ark is dus bestendiger dan de Beagle. Dat betekent dat ons menszijn meer wordt bepaald door de verbeelding en de poëzie dan door bewijsbare, aantoonbare wetenschap.

[EB] Een ander middeleeuws verhaal dat Dante beïnvloed zou hebben is Het boek van Mohammeds ladder. U schrijft op interessante wijze over de gelijkenissen met deze reis langs het hemelgewelf. Wat vindt u van de verwijdering van Mohammed in een recente Dante-vertaling?

[FW] Ik vind het heel problematisch om Dante’s werk zo te ontdoen van de achterliggende strijd tussen christendom en islam. Ook op scholen is het belangrijk om niet te verbloemen dat de wereld een  strijdtoneel is. Ik vind het een vorm van betutteling.

[EB] Over de titel van Dante’s werk is veel discussie en exegese, vooral over het ‘ komedie’-aspect. Vanwaar De kosmische ‘komedie’?

[FW] Net als bij Dante is het een komedie omdat het geen tragedie betreft. De mens die de kosmos bevaart heeft iets pathetisch, maar niet noodzakelijkerwijs tragisch. De mens is als soort tot grote dingen in staat, kan reiken naar het onbereikbare. Ook al gaat er veel mis, we gaan wel voet zetten op Mars. Dat blunderende reiken naar en bereiken van fantastische doelen, met tegelijkertijd alle ongelijkheid, onderdrukking en rotzooi die we op en rond de aarde achterlaten, legt haarscherp het menselijk tekort bloot en heeft iets tragikomisch.

[EB] Toch proberen wij dit menselijk tekort te overwinnen. Dante’s Odysseus vaart voorbij de grenzen van het menselijke om kennis te vergaren van de ‘wereld zonder mensen’. U schrijft: ‘mijn schrijven scharniert op het punt waarop de droom omslaat in een nachtmerrie. Amper hebben we geleerd te vliegen, of vliegtuigen leggen een bomtapijt – als over Guernica. Hoe hoger het ideaal, des te gruwelijker de uitkomst.’ en ook: ‘Wetenschap komt tegemoet aan de nieuwsgierigheid en het verlangen naar inzicht. Maar vaker nog dient zij de krijgskunst, de handel en de eerzucht van de beoefenaar.’ Huist er een

Odysseus in iedere hemelbestormer?

[FW] Je hoeft niet zo ver te reizen als Odysseus. Het reizen naar het onbekende maakt je ontvankelijk voor nieuwe indrukken, al reis je voorbij de laatste tramhalte. Ik zoek het ongewisse, niet de bevestiging, en dat is van alle tijden. De vraag is of het reizen niet een omweg is naar jezelf, zoals Jan Brokken schrijft. Ook op Mars komen wij onszelf tegen, in alle jaloezie, doortraptheid, gebreken, maar ook de nieuwsgierigheid en het vermogen om lief te hebben. We laten niets achter, we worden daar net als Odysseus geen betere mensen.

[EB] Bij Dante zijn de zondaars voor moderne lezers vaak het aanlokkelijkst, als betoverende sirenen. U schrijft ‘Waarom vielen goed en kwaad niet samen met mooi en lelijk?’ (102). Is het kwaad te herkennen?

[FW] Wat is het ijkpunt van goed en kwaad? We vertellen verhalen, die de wereld niet ten goede veranderen. Zoals een Italiaanse uitdrukking zegt: de pen heeft meer mensen doen omkomen dan het zwaard. Maar stoppen met het vertellen van verhalen kan de wereld wel ten kwade doen veranderen. Taal doet een beroep op de empathie, op het vermogen om je te verplaatsen in een ander. Het schept daarmee een belangrijke voorwaarde voor het goede in de samenleving.

[EB] Dit samenkomen van goed en kwaad vormt een terugkerend thema in De kosmische komedie. Bijvoorbeeld in de beschrijving van het voormalige doorvoerkamp Westerbork dat na de Tweede Wereldoorlog, in 1968, een radiosterrenwacht wordt. De gele sterren en zwarte gaten krijgen een dubbele betekenis in het boek. Dante’s hel is geregeld gebruikt als metafoor voor de concentratiekampen. Waarom is deze verstrengeling van hemel en hel voor u van belang?

[FW] Ik begin graag dicht bij huis. Als kind was ik onder de indruk van de nabijgelegen hemeloren, de radiotelescopen van Westerbork die naar kosmische achtergrondruis luisterden en daarmee de eerste kaart

van de Melkweg konden maken. Als schrijver geef ik via de 26 letters op het toetsenbord betekenis aan de onverschillige wereld. Met taal probeer ik patronen te ontwaren in de kosmische achtergrondruis van ons bestaan. De door de Duitsers eufemistisch gedoopte ‘Himmelfahrtallee’ van Westerbork (de weg naar vernietigingskampen) heet nu ‘Hemeloor’, maar het is nog hetzelfde weggetje. De glazen ruimte van de sterrenwacht en de glazen kap die om de villa is gezet van de commandant die voor 80.000-voudige moord is aangeklaagd weerspiegelen elkaar. Wij mensen hebben beide hulzen neergezet: is het enkel toeval en willekeur? Ik probeer greep op de patronen te krijgen via taal en teken, wetende dat we allemaal van alles toedichten aan de werkelijkheid. Hemel en hel, goed en kwaad zijn dus onlosmakelijk verbonden.

[EB] Dante’s reis naar God voltrekt zich in een boek dat heel bewust Dante’s naam en faam vereeuwigt. U schrijft: ‘Neemt niet eerder de grootheidswaan van de gemiddelde aardbewoner net zo snel toe als de omvang van het heelal?’ Verandert ons bewustzijn wezenlijk door de ontdekkingen van de (moderne) wetenschap? Zetten wij onszelf niet meer centraal?

[FW] In iedere memoriam van grote astronomen wordt als grote verdienste vermeld: hij of zij benadrukte de nietigheid van de mens. Voelde de mens zich maar wat nietiger… De astronaut is in de verbeelding de andere kant van de medaille: de vermetele verkenner, de veroveraar. Elon Musk en Jeff Bezos zetten dit beeld van de ruimtecowboys, de kolonisators van het zonnestelsel voort. Ik bespeur weinig terughoudendheid bij het mensdom.

[EB] Een laatste vraag over die mengeling van vereeuwiging en kortzichtigheid. De mensheid heeft decennia geleden gouden elpees de ruimte in geslingerd, zoals u memoreert in uw boek. Dit jaar zal ook De Goddelijke Komedie de ruimte in worden gezonden door de toepasselijk genaamde Italiaanse uitgever Scripta Maneant. Een goede zaak of een onzinnige onderneming?

[FW] Ik zou een voorstander zijn van het nazenden van een voetnoot bij de gestuurde elpees, om een vollediger beeld van onze soort te geven. De Komedie is wellicht zelfs nog een te positief beeld van de mensheid. Maar beter de Komedie dan nog meer ruimteschroot!