Dante in transnationaal perspectief

Net als veel andere cultuurstudies maakt ook Italiëstudies de ‘transnational turn’. De multiculturele samenstelling van de Italiaanse bevolking en de globalisering van kapitaal en goederenstromen laten zien dat nationale grenzen poreus en dynamisch zijn. Deze zogenaamde ‘transnationale’ opvatting van de Italiaanse geschiedenis, taal en cultuur impliceert dat de literaire canon niet beperkt blijft tot klassieke Italiaanse auteurs als Dante en Manzoni, maar moet worden uitgebreid met zowel Italiaanse migrantenschrijvers in het buitenland als immigranten die in Italië woonachtig zijn en in het Italiaans schrijven. Tot deze stemmen uit de zogenaamde periferie behoren ook die van postkoloniale auteurs, met name uit de Hoorn van Afrika, die met hun kritische literatuur laten zien hoe het koloniale verleden van Italië zijn weerslag heeft op de huidige machtsverhoudingen.

Paradoxaal genoeg laat juist het voorbeeld van Dante zien hoe transnationaal de Italiaanse identiteit al was tijdens de Middeleeuwen en hoe verrassend goed de Divina Commedia en Dante’s geschriften over de Italiaanse taal (het volgare) aansluiten op actuele thema’s als culturele en politieke inclusiviteit. Ik zal enkele transnationale en postkoloniale voorbeelden geven van de doorwerking van het nationale epos dat Dante zelf als ‘migrant’ in ballingschap schreef.

Dante als boegbeeld en inspiratiebron

Een mooi voorbeeld van transnationale toeëigening is de rol die de Spaanse vertaling van Dante’s Divina Commedia had bij het vormgeven van de Argentijnse nationale culturele identiteit. Bartolomé Mitre, tussen 1862 en 1868 president van Argentinië, vertaalde de Commedia om de ‘culturele leemte’ van de Argentijnse literatuur op te vullen, wat volgens hem alleen kon door een klassieker uit Europa te importeren. De keuze viel op Italië, volgens Mitre de bakermat van de moderne beschaving, en op Dante, omdat hij ook in Zuid-Amerika de idealen van het spirituele en culturele nationalisme van de Italiaanse Eenwording belichaamde, dankzij de internationale beweging La Giovine Italia (Jong Italië) van Giuseppe Mazzini. Bovendien had de jonge staat Argentinië een bevolking nodig en die kreeg het met name dankzij de enorme toestroom van Italiaanse immigranten: tussen 1857 en 1900 bestond 60% van de twee miljoen immigranten die Argentinië werden binnengelaten uit Italianen.

Argentinië is nog steeds het land in Latijns-Amerika waar de Dantereceptie het productiefst is, getuige de Danteverering door een literaire grootheid als Jorge Luis Borges, maar ook de originele illustraties bij Mitres vertaling die Maru Ceballos in 2019 in opdracht van het Mitre Museum in Buenos Aires vervaardigde. Ceballos creëert een parallel visueel universum voor de hedendaagse kijker-lezer.

Tijdens het Italiaanse fascisme werd Dante gebruikt als instrument van nationalisatie, kolonisatie en rassenzuivering, via onderwijs- en cultuurpolitiek. Citaten uit de Commedia werden bijvoorbeeld in 1938 vermeld op de kaft van het tijdschrift La difesa della razza (de verdediging van het ras) om de fascistische rassenwetten te ondersteunen.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Dante’s werk, met name Inferno, juist een inspiratie voor hen die getuigden van de verschrikkingen van de Holocaust. Een bekend voorbeeld is Primo Levi die in Se questo è un uomo (Is dit een mens) Canto 26 van Odysseus gebruikt. Dante’s verbeelding van de menselijke intelligentie en waardigheid stelde Levi in staat om mentaal aan de hel van Auschwitz te ontsnappen. Andere lezingen, zoals die van George Steiner, Peter Weiss en Giorgio Pressburger, onderstrepen daarentegen via Dante de onmenselijkheid van de nazistische Hel, en van de hedendaagse maatschappij in het algemeen.

Een postkoloniale Dante

Voor latere schrijvers en kunstenaars uit de Afrikaanse diaspora vormt Dante ook een inspiratiebron om misstanden als slavernij, kolonialisme en racisme aan de kaak te stellen. De Italiaans-Somalische schrijfster Igiaba Scego citeert in haar roman Adua (2017) de beroemde eerste regels uit het derde canto van Inferno ‘Per me si va nella città dolente, / Per me si va nell’eterno dolore, / Per me si va tra la perduta gente’ (‘Ik ben de ingang tot de Stad van Pijn, / ik ben de ingang tot de eeuwige smart, / ik ben de ingang tot ’t verloren volk’ in de vertaling van Rob Brouwer). Die staan op de muur van de Romeinse cel waarin haar zwarte hoofdpersoon Zoppe door fascisten is opgesloten en gemarteld. Zoppe is vertaler in dienst van de Italiaanse imperialisten. Dante’s werk wordt zo ook een middel voor wie zich van gewelddadige onderdrukking en discriminatie wil bevrijden.

In zijn roman Links (2004) verwerkt de Somalische auteur Nuruddin Farah motto’s uit de Commedia en creëert een analogie tussen Dante’s Hel en het sinds 1991 door clanoorlogen geteisterde Mogadishu. Zo citeert Farah de beroemde versregels uit Inferno canto 10 van de uit Florence verbannen Ghibellijnenleider Farinata degli Uberti, die zegt Dante’s accent te herkennen en vraagt naar zijn voorvaders. Dit citaat krijgt een negatieve bijklank in de context van een burgeroorlog waarin taal een middel wordt om mensen per clan in te delen en uit te moorden. De hoofdpersoon Jeebleh is Dantespecialist en, net als Dante, balling. Terug in zijn geboortestad komt Jeebleeh tot het inzicht dat de vergelijking tussen Dante’s Jeebleh meesterwerk en het Somalische conflict en de postkoloniale relatie met Italië uiteindelijk mank gaat als deze niet met de lokale cultuur wordt gevoed.

Dante’s invloed is ook zichtbaar in de werken van hedendaagse Afrikaanse kunstenaars. zoals de installatie Purgatory (2014) van de Kameroense kunstenaar Bili Bidjocka.

In 2014 maakte dit werk deel uit van de tentoonstelling ‘The Divine Comedy – Heaven, Hell, Purgatory Revisited by Contemporary African Artists’ in Frankfurt. Volgens curator Simon Njami opereren de kunstenaars van deze tentoonstelling als het ware vanuit het Limbo van de Hel, oftewel vanuit de positie van degenen die door Dante uit het Christelijke wereldbeeld geschreven zijn. Hun werk levert dus, in Njami’s ogen, een herinterpretatie van het op uitsluiting gebaseerde westerse wereldbeeld.

Eerder dit jaar nog werd Dante’s meesterwerk ingezet om bij te dragen aan de dekolonisering van niet westerse culturen. De afdeling Italian Studies van de Universiteit van Toronto liet in het kader van de vieringen van het Dantejaar de bekendste canto’s voorlezen in 30 talen. Dit meertalige initiatief werd geopend en afgesloten met lezingen van Inferno Canto 1 en 34 in twee verschillende inheemse talen van de oorspronkelijke bewoners van Canada, die nieuwe interpretaties ontsloten in het licht van de eigen mythologieën.

Een multiculturele Dante

En wat te denken, in dit transnationale kader, van de wereldwijde negatieve reacties op de beslissing van vertaalster Lies Lavrijsen om de naam van Mohammed weg te laten uit de Nederlandstalige bewerking van Dante’s Hel voor Blossom Books, om islamitische lezers niet ‘nodeloos te kwetsen’? Abdelkader Benali reageerde hierop in Trouw en betoogde ‘hoe opvallend multicultureel’ de Hel van Dante juist is: ‘Dante leert hoe je ongeacht je positie ten opzichte van een groep toch nog scherp kan blijven kijken naar de individuele prestaties om er respect voor op te brengen. Deze Danteske houding kan onze maatschappij wel gebruiken’. Dante in een transnationaal perspectief bekeken levert vertaler, (her)schepper en beschouwer een artistieke en morele houding op om culturele eigenheid en diversiteit te beoordelen. De menselijke waarden en oordelen die in de Commedia vervat liggen zijn echter niet universeel toepasbaar, maar gaan een dialoog aan met de situatie of conditie waarin deze worden ingezet.

Literatuur

• Abdelkader Benali, ‘Dante’s hel is opvallend multicultureel, zeker voor deze tijd’, Trouw (30 maart 2021).
• ‘Los círculos del Dante: La Divina Comedia ilustrada por Maru Ceballos’, Museo Mitre: https://museomitre.cultura.gob.ar/exhibicion/los-circulos-del-dante-la-divina-comedia-ilustrada-por-maru-ceballos/.
• ‘Multi-language U of T project celebrates 700th anniversary of Dante’s death’: https://www.utoronto.ca/news/multi-language-u-t-project-celebrates-700th-anniversary-dante-s-death.