Dante op zijn kop: Alice Notleys feministische epos «The Descent of Alette»

Dante mag zijn beroemdste werk een komedie noemen (en dat van Vergilius een tragedie), wij beschouwen de Divina Commedia tegenwoordig doorgaans als een epos. Daarmee plaatsen we het in een rijtje waartoe de meest verheven werken van de Westerse literatuurgeschiedenis behoren: de epische traditie. Wat werken als die van Homerus en Vergilius en Dante en Milton gemeen hebben is niet alleen dat ze als belangwekkend worden beschouwd en over ‘grootse’ gebeurtenissen verhalen, maar ook dat ze allemaal geschreven zijn door, voor en overwegend over mannen.

Vanuit deze constatering – epos is zowel het ‘verhevenste’ als een ‘mannelijk’ genre – schreef de Amerikaanse dichter Alice Notley in 1992 The Descent of Alette (Penguin, 1996). Op de omslag wordt dit boek omschreven als ‘a feminist epic’ en ‘a rich Odyssey of transformation in the tradition of The Inferno’. Deze typeringen markeren een spanning die inherent is aan Notleys missie: haar epos moet zowel een kritiek zijn op het patriarchale karakter van de epische traditie als bij diezelfde traditie aansluiten. Bovendien wordt de nadruk gelegd op de invloed van Dante, en die is dan ook moeilijk te missen: Alette daalt af in een ondergronds metrostelsel dat bijzonder doet denken aan zijn hel – en dat is pas het begin van de gelijkenissen. Hoe zet Notley Dante in om haar feministische epos gestalte te geven?

Afdaling in de metro

The Descent of Alette bestaat uit vier delen. In het eerste deel reist Alette door een ondergronds metrostelsel en ontmoet daar mensen die volkomen hopeloos lijden, vaak op een wijze die direct aan Dante’s Inferno doet denken: ze bloeden, staan in brand of verzetten zinloze arbeid. Alette vraagt, net als Dante, steeds wie ze zijn en waarom ze ondergaan wat ze ondergaan. Zoals echter uit de passage hieronder blijkt, is het antwoord op die laatste vraag telkens van een heel andere orde dan in de Divina Commedia.

“In a station” “I saw” “a woman crying” “She stood against” “the wall” “looking dirty” “& exhausted,” “crying quietly” “I asked her who she was” “& why” “she was crying” “She said: ‘I” “am a painter” “I have been trying” “to find”

“a form the tyrant” “doesn’t own—” “something” “he doesn’t know about” “hasn’t invented, hasn’t” “mastered” “hasn’t made his own” “in his mind” “Not rectangular,” “not a sculpture” “Not a thing at all—” “he owns all things,”

“doesn’t he?” “He’s invented” “all the shapes” “I’m afraid he’s” “invented mine,” “my very own” “body’” (“she was hysterical”) “‘Did he invent me?”

Anders dan in Dante’s hel, waar het lijden van de zielen hun eigen zonden reflecteert, wordt het lijden van de mensen in de metro veroorzaakt door een figuur die de ‘tyrant’ heet. Hij lijkt in de eerste plaats het patriarchaat te representeren, maar ook het kapitalisme en vast nog meer: kort samengevat is hij ‘het systeem’. Het is aan Alette, zo wordt duidelijk, om de ‘tyrant’ te doden en dus het systeem te ontmantelen. Tegelijkertijd is deze missie metapoëtisch geladen: zoals uit bovenstaand fragment blijkt bezit de ‘tyrant’ ook alle (artistieke) vormen.

Zodoende kunnen we de vrouwelijke kunstenaar interpreteren als een reflectie van Notley zelf. Zij is immers op zoek naar een nieuwe epische vorm; het metrum dat ze heeft gecreëerd met behulp van aanhalingstekens is daar onderdeel van. Ontmanteling van systeem en vorm gaan zo hand in hand voor Notley. Net als bij Dante, die immers ook een eigen rijmschema bedacht, in de volkstaal schreef én veel kritiek had op het politieke systeem van zijn tijd.

Licht en verlichting

In deel twee verlaat Alette het metrostelsel om verder af te dalen. Dit afdalen lijkt een omdraaiing van Dante’s bestijging van de louteringsberg: het eerste wat Alette ziet op het diepere niveau is een berg. (Al ligt Dante’s louteringsberg technisch gezien in het verlengde van de hel, zodat zijn beklimming tegelijkertijd een soort afdaling is.) In deel drie, waarin Alette afdaalt tot het diepste niveau, wordt de tegenstelling tussen de reis van Dante en Alette pas echt duidelijk. Een voorbijganger vertelt Alette over deze plek: ‘“It would be paradise”, she said,’ ‘“but, as you see,” “it’s very dark”’. Waar Dante richting het licht reisde, heeft Alette het donker opgezocht. Dat wordt verklaard door het feit dat licht een heel verdacht begrip is in The Descent of Alette: ‘light meant lie’, zo vertelde een vrouw in de metro Alette al, en Alette concludeert zelf dat de ‘tyrant’ de baas is over ‘all enlightenment’. Het licht krijgt zo allerlei connotaties – niet alleen Dante’s christendom, maar ook de Verlichting – en wordt door Notley medeplichtig gemaakt aan het onderdrukkende systeem dat de ‘tyrant’ representeert. Juist de reis naar het donker, naar het innerlijke, het andere, al wat buiten het systeem valt, is de weg naar de waarheid voor Alette.

Op het diepste niveau ontmoet Alette vervolgens twee behulpzame figuren, haar ‘first mother’ en haar ‘first father’ – een soort Freudiaanse versie van Beatrice en Vergilius dus. De ‘first mother’, wier hoofd Alette eerst weer aan haar romp moet bevestigen, heeft de kracht met haar verhalen een werkelijkheid te scheppen: zij is de vrouwelijke stem die Alette (alsmede Notley natuurlijk) vanaf het begin gezocht heeft, zij is immers in staat tot het creëren van vorm. De ‘first father’ is een uil: hij schenkt Alette wapens – zijn vleugels, snavel en klauw – en duwt haar vervolgens in een meer dat aanvoelt als vuur. Dit meer functioneert eigenlijk als Dante’s vagevuur, met als verschil dat Alette niet gereinigd wordt van haar zonden, maar van de ‘tyrant’: heel kortstondig ervaart ze hoe het is zonder hem te leven. Ze is nu klaar om de ‘tyrant’ te vernietigen.

Omkering

Dat gebeurt in het vierde deel, waarin Alette terugkeert naar boven. In het metrostelsel ontdekt ze een bloedrivier (die doet denken aan Dante’s bloederige Phlegethon waarin de zielen der gewelddadigen gekookt worden). Deze rivier blijkt echter een slagader van de ‘tyrant’ en leidt naar een vreemde plant. Aldaar vinden we de ultieme omkering van Dante: Alette aanschouwt niet, zoals Dante, op de climax van haar reis een witte roos van licht gevormd door alle heiligen, maar een verwelkte zwarte roos die wordt vastgehouden door een van de stengels van de plant. De ‘tyrant’ is het compleet tegenovergestelde van de (christelijke) waarheid: hij is een levenloze leugen die alle licht meedogenloos opslokt. In de gedaante van de uil rukt Alette de ‘onnatuurlijke’ plant uit de aarde: de ‘tyrant’ is dood. Licht breekt door in het metrostelsel – niet het valse, maar ‘nieuw licht’ – en alle zielen stromen vanuit de diepere niveaus naar het oppervlak. Alette heeft, net als Dante, het licht bereikt, niet door het pad van de verlichting te volgen, maar juist door dat pad om te keren. Ten slotte bevrijdt ze als een soort inclusieve Jezus álle zielen uit de hel. The Descent of Alette bouwt tegelijkertijd voort op Dante en zet Dante compleet op zijn kop. Als de Divina Commedia de hel zou zijn, dan was

The Descent of Alette de Louteringsberg: ze lijken elkaars complete tegenhanger, maar feitelijk heeft de impact van de eerste de tweede in het leven geroepen en vormt deze zowel zijn continuatie als zijn ontkenning. Notley neemt de structuur van de Divina Commedia – een psychologisch-ideologische reis door hel en hemel –, vervormt deze en keert hem af van het pad van ‘verlichting’ dat medeplichtig is aan een systeem van (vrouwen)onderdrukking. Zo bekritiseert Notleys epos de (patriarchale) epische traditie, maar tegelijkertijd werpt het ook een licht op karakteristieken van de Divina Commedia die aansluiten bij haar feministische agenda. Zo krijgen we scherper zicht op Dante’s aandacht voor het individu dat slachtoffer is van politieke omstandigheden, de verbinding die hij legt tussen vorm en inhoud en de innerlijke dimensies van zijn reis. De epische traditie wordt zo zelf ook in een ‘nieuw licht’ gesteld.